Samat | donsimao

Страны ШОС отмечают особую значимость договора и рассматривают его как ценный вклад в дело мира, обеспечения безопасности и стабильности в Евразии.

1875-жылдын жазында элдин нааразылыгы күчөп, көтөрүлүш кайра жанданат. Полот хандын туусунун астында көтөрүлүшкө мундуз, кушчу, отуз уул, төөлөс, жоокесек, найман, кызыл аяк, нойгут, кыргыз-кыпчак, актачы, бөрү, баргы жана башка кырктан ашык уруудан жүз миӊдеген киши кошулат.

Кудаяр хандын оң колу болгон Абдырахман аптабачы, Иса олуя жана Насирдин, Амин ханзаадалар сарбаздары менен Полот хандын тарабына өтүшөт. Ош, Наманган, Анжыян, Асаке, Алтарык шаарлары каратылып, 30 миңдей күч топтолот. Кудаяр ордону таштап, Ташкенге качат.

Орус баскынчылары мындай аракеттерге кескин каршы болгон. Көз каранды хандыкты кармап туруу, Кудаяр болобу, башкасы болобу, кыңк этпей баш ийген ханды колдоо империянын мүдөөсүнө дал келген. Көтөрүлүштүн жайылышынан тынчсызданган орус Полот хандын бийлигин мыйзамсыз деп тааныйт.

Ошол учурда Кокондо бийлик оюндары жүрүп кетет да, Абдырахман аптабачы Насирдин ханзааданы такка отургузат. Бийликтин беделин көтөрүү жана көтөрүлүштү башка нукка буруу үчүн Абдырахман аптабачы орустарга каршы казат жарыялайт.

Август айында генерал фон Кауфман беш миң аскери менен Коконго чабуул жасап, Насирдинди багындырат. Насирдин Нарын суусунун оң жээгиндеги Чуст, Наманган, Касан, Аксы жана Ала Бука аймактарын орустун карамагына өткөрүп берет.

27-сентябрда Анжыянга жакын Ботокара кыштагында ак боз бээ союлуп, Полот хан экинчи жолу ак кийизге салынып, хан көтөрүлөт. Насирдин Кожентке качат. Полот хан Анжыяндын четинде генерал Троцкий жетектеген орус жазалоочу кошуунун толугу менен талкалайт.

Генерал Скобелевдин колбашчылыгы астында катуу куралданган орус аскерлери көтөрүлүштү аёосуз басууга киришет. Көтөрүлүшчүлөрдүн көбү Анжыян менен Асакедеги катуу салгылаштарда набыт болушат. Эки Суу арасындагы кыргыз менен кыпчак кыргынга учурайт.

Полот хан Маргалаңдан чегинип, Алымбек датканын уулу Абдылдабектин жардамы менен Чоң Алайга жакын жерде жашынып алат. 1876-жылы 19-февралда орус падышасы Александр II жарлыгы менен Кокон хандыгы жоюлуп, Фергана облусу деген ат менен орус империясынын карамагына өтөт.

Акыры Полот хан элди жазалоодон сактайм деп, өз ыктыяры менен душмандын колуна түшөт. 1876-жылдын 1-март күнү орус баскынчылары Маргалаңдын аянтында Кокон хандыгынын акыркы ханын дарга асышат.

Алымкул аталык шейит кетип, Ташкен орустарга өткөндөн кийин, 1868-жылы генерал фон Кауфман Кудаяр ханды Орусия менен «соода келишим» түзүүгө мажбурлайт. Бул келишим Кокон хандыгын Орусиянын вассалына айланткан эле.

Кокон хандыгы көптөгөн аймактарын жоготуп, казынасы жукарып, салыктын оор жүгүн карапайым эл көтөрүүгө мажбур болот. Нааразылык күч алат.

Көтөрүлүштүн биринчи бөлүгүндө (1873–1874) эл Кудаяр хандын зулумуна каршы чыкса, экинчи бөлүгүндө (1875–1876) аны колдогон орус баскынчыларына каршы күрөш жүргүзгөн.

1873-жылы куралдуу күрөшкө түштүктөгү дээрлик бардык кыргыз жана кыпчак элет кошула баштайт. Кокон хандыгына ээлик кылуу үчүн күрөштү жетектеген уруу башчылары хан тукумунан мураскер издешет.

Көтөрүлүштүн төбөлдөрү Кудаяр ханды кулатып, анын ордуна Алим хандын небереси Пулат бекти хан көтөрүүнү көздөшөт. Шер датка баш болгон кыргыздардын өкүлдөрү Самаркандагы мечитте кызмат кылып жүргөн Пулат бекке барышат. Бирок Пулат бек үгүткө көнбөй, сунуштан баш тартат.

Самаркандан кайтып келе жатып, кыргыз уруу башчылары Ташкенге жакын жерде Алымкул аталыктын үзөӊгүлөшү Абдымомун аталыктын үйүнөн өңү-түсү Пулат бекке окшош 29 жаштагы Искак Молдого жолугушат. Искак Молдо көтөрүлүшкө жолбашчылык кылууга макулдугун берет.

1873-жылы Аксы өрөөнүндөгү Сафед-Буланда кутлук-сейит, найман, кытай, кыргыз-кыпчак, саруу, баргы ж.б. уруулардын өкүлдөрүнүн катышуусу менен Искак Молдо ак кийизге салынып, хан көтөрүлөт.

Чаткалга жакын жайгашкан Ала Бука, Акташ, Нанай, Көкжар, Мамай айылдарындагы эл Искак Молдону хан таанып, Кудаярга каршы күрөшкө кошулат. Көтөрүлүшкө Алай, Аксы, Эки суу арасы, Чаткал, Баткен, Лейлек, Сузак, Кетмен Төбө, Базар Коргон эли жана Фергана калкынын бир тобу катышкан.

Кудаяр Шер датка баштаган 40 бийди ордого сүйлөшүүгө чакырып, мууздатып өлтүртөт. Буга кыжыры кайнаган кыргыздар Фергана өрөөнүнө басып кирет, Сох чебин талкалайт. Маргалаңдын беги Султан Мурат качып, Ош, Өзгөн, Араван, Үч Коргон, Анжыян, Булак Башы көтөрүлүшчүлөрдүн колуна өтөт.

Эки Суу арасындагы аймакта көтөрүлүшчүлөрдүн колуна Жалал-Абад, Ханабад, Өзгөн өтөт. Күзүндө Кокондун сарбаздары козголоңду басууга жетишишет. Лейлекте Абдырахман аптабачы 400гө жакын кишини туткунга алат. Ошентип, көтөрүлүштүн биринчи бөлүгү аяктайт.