«Арчы Дьиэтэ» духуобунай култуура киинэ🤲🏻

БУЛТ СИЭРЭ - ТУОМА.
Өбүгэлэрбит барахсаттар айылҕаҕа чугас буолан, айыыларга, иччилэргэ сүгүрүйүү итэҕэлэ,ионтон тахсыбыт сиэрдэрэ - туомнара үгэс быһыытынан, билиҥҥи үйэҕэ диэри тиийэн кэллиллэр. Олортон биирдэстэринэн "Булт сиэрэ - туома" буолар.
Былыр саха киһитэ барыта булчут этэ. Айылҕа биэрбитинэн аһаан - сиэн, таҥнан - симэнэн, дьиэ - уот оҥостон, сылгы, сүөһү ииттэн олорбута. Булчут айылҕаҕа сылдьар кэмигэр сиэри - туому тутуһуохтаах, өбүгэлэр олохтообут үтүө үгэстэрин кэһиэ суохтаах. Билбэт буоллаҕына хайаан да (!) үөрэтиэхтээх, т.д. сыыһа - халты туттуулары оҥорон булдун кэҕиннэриэн сөп. Маннык бобуулары хас биирдии булчут тутуһуохтаах :
* Өлбүттээххэ сылдьыбыт буоллаҕына, бултуурун 40 хонукка тохтотуохтаах, оттон тахсар күннээх буоллаҕына тыа, күөл иччилэрэ булду бэрсибэттэр. Хонуга аастаҕына бэйэтин уонна сэбин - сэбиргэлин арчыланан баран тахсар.
* Бултуу сылдьан өрүсүһүү, атын киһиэхэ туһаайыллыбыт булду ылар сатаммат.
* Бултаан киирэн баран чугас дьонугар хайаан да бэрсиэхтээх, т.д. бэринньэҥ булчукка Баай Байанай булду тэбэр.
* Атын булчут сэбигэр - сэбиргэлигэр
( туһаҕар, сохсотугар, туутугар, илимигэр, саатыгар) киирбит булду көҥүлэ суох тыыппаккын.
* Улахан булка ( эһэҕэ, тайахха, табаҕа) сылдьар булчут кыра булду ( куобаҕы, мас көтөрүн) о.д.көрдөҕүнэ бултаспат, көннөрү аһыырыгар эрэ өлөрөр.
Тыаҕа бултуу тахсар күн - дьыл хайдаҕыттан, ол эбэтэр уларыйыытыттан тутулуктаах. Бултуу сылдьан булт үргэн хаалыа диҥн айдаарбаттар, оту - маһы алдьаппаттар, мутугу тосту үктээбэттэр. Бултаан бүтэн баран, уоттарын үчүгэйдик умуруоран, аһаабыт сирдэрин хомуйан,о.а бэйэлэрин кэннилэриттэн туох да бөҕү - сыыһы хаалларбакка дьиэлэригэр төннөллөр.

Алгысчыт, уһуйааччы, Саха республикатын үтүөлээх артыыһа, РФ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, СӨ култууратын бочуоттаах үлэһитэ -
Афанасий Семенович Федоров

   


*Сэтинньи* - сахалар саамай сүгүрүйэр ыйдарыттан биирдэстэрэ. Бу – Баай Байанай Айыы ыйа.
 2024 сыл – АЙЫЫҺЫТ ИЙЭ ХОТУН СЫЛА.
СЭТИННЬИ ЫЙ – БАЙАНАЙ АЙЫЫ ЫЙА.
Сэтинньи ыйы – Ыам ыйа батыһар.
Сэтинньи — сахалар саамай сүгүрүйэр ыйдарыттан биирдэстэрэ. Өбүгэлэрбит Байанайы булду-алды кытта ыкса сибээстииллэрэ. Олус үөрүнньэҥ, кэһии биэрэр курдук саныыллара. Махталлаах булчукка Байана харатыа баайыттан үөрэ-көтө бэрсэр диэн өйдөбүл олохсуйбут.

Сэтинньигэ түүмэх түһэн барар. Түүмэх диэн син биир кыраһа курдук. Уу паара тоҥон, хаар буолар уонна сиргэ түһэр. Түүмэх, үксүгэр, былыта суох буолар. Эһиилги сыл хайдах буолуон түүмэҕинэн билэллэр. Түүмэх элбэх буоллаҕына — өҥ дьылы, түүмэх аҕыйах буоллаҕына, курааны күүтэллэр. Ый ортотугар (14 күн) сылаас таҥаһы кэтэр күн. Халлаан тымныйар. Киһи кыһыҥҥы таҥаһын кэтэр. Ый бүтүүтэ сэргэ төбөтө сэтэриччи тоҥор тымныыта түһэр. Бу өссө аам-даам буолбатах (ол ахсынньы 10-тан саҕаланыа). Күн сиэлиинэн күрэнэн иһэр. Хараҥа улаата турар.
Сэтинньигэ кыһын хайдах буолуон, саас хойутуон дуу, эрдэлиэн дуу, быһаараллар. Сэтинньи тибиитэ элбээтэҕинэ үс буолар, оччоҕо саас тоҕус тибин түһэр. Бу түбэлтэҕэ өҥ дьылы күүтэллэр. Сэтинньи ыйы ыам ыйа батыһар.
Миитэрэйэп саҕана (сэтинньи 8 күнэ) халлааҥҥа чүмэчи курдук былыттар таҕыстахтарына, сылаас кыһын буолар.Ыт атаҕын чиккэччи тэбинэн ойоҕоһунан сыттаҕына, хаар түһүө. Өрүс уута тура илигинэ кыстык хаар түстэҕинэ, куһаҕан дьыл кэлэр. Ойбону саҥа аллардахха уута толору тахсар, ардыгар модьоҕотун таһыгар охсор буоллаҕына, уулаах саас, итиэннэ өҥ сайын кэлэр. Уу нэһиилэ тахсар, өрө тэппэт буоллаҕына, сааһыгар үрэххэ уу кэлбэт, уута суох саас буолар.

*Сэтинньи ый билгэтэ*

*Сэтинньи ый 2 күнэ* – былыттаннаҕына,  кыһына ичигэс.

*Сэтинньи ый 3 күнэ* – Бу ыйга үс тибии түстэҕинэ, саас тоҕус тибии түһэр дииллэр. Онтон элбэх буоллаҕына, өҥ дьыл буолар. Онтон аҕыйах буоллаҕына, кураан дьыл буолар.

*Сэтинньи ый 5 күнэ* – Былыта суох күн хаар кыыдам­наан, элбэх кыраһа түстэҕинэ, өҥ сыл буолар. Кыраһа кыра буоллаҕына, кураан сыл буолар диэн суруйаллар.

*Сэтинньи ый 8 күнэ* – Сэтинньи 8 күнүттэн (Миитэрэйэп күнэ), сахалыы халандаарынан, идэһэни өлөрүү саҕаланар.Миитэрэйэп күнүгэр халлааҥҥа чүмэчи курдук былыттар таҕыстахтарына – кыһына тымныы, оттон үдүк-бадык уонна сырдыктыҥы будулҕан былыттар таҕыстахтарына, тымныы кыһыны күүтүҥ.

*Сэтинньи ый 15 күнэ* – Ый уонна Үргэл алтыһаллар. Ырааҕынан ааһыстахтарына, сылаас соҕус буолар. Чугаһынан ааһыстахтарына, тымныы буолар дииллэр.

*Сэтинньи ый 15 күнэ* – Муҥха бүтэр (Саха ыалын халандаарыгар — Мэхээлэйэп күнэ).

*Сэтинньи ый 22 күнэ* Былыттаннаҕына, ахсынньы 4 күнүгэр диэри ичигэс турар.

*Сэтинньи ый 25 күнэ* *– Уус Алдан улууһун Курбуһах олохтооҕо Федот Николаевич Аммосов суруйбутунан – Мэхээлэйэп таҥара күнэ.

*Сэтинньи ый 26 күнэ* – Ый бүтүүтэ сэргэ төбөтө сэтэриччи тоҥор тымныыта түһэр. Бу өссө аам–­даам тымныы түһүүтэ буолбатах.

*Сэтинньи ый 27 күнэ* Саҥа үүнэр ый туруору та­­ҕыстаҕына – тымныы ый үүммүтүн бэлиэтэ.

*Сэтинньи ый 28 күнэ* Сулустар бачыгырыы хойуутук чаҕылыҥнастахтарына – халлаан тымныйарыгар.

*Сэтинньи ый 29 күнэ* Кыһынын соҕурууттан, арҕааттан салгыннаннаҕына – тымныйар. Хотуттан, илинтэн салгыннаннаҕына – тыал-хаар түһэр.

Тускул

ИДЭҺЭ СИЭРЭ-ТУОМА

Ынаҕы, сылгыны иитэр киһи хайаан даҕаны сылын аайы идэһэлэнэр. Сорох киһи убаһатын “туттарбат” диэн, саанан ытар. Бу – улахан сыыһа, ханнык да түбэлтэҕэ ытан өлөрүллүбэт.
Сүөһүнү сүөһүгэ, сылгыны сылгыга көрдөрөн туран астаныллыбат. Сүөһүнү үөрэ-көтө астанар, аһыас курдук.
Эбэ диэки, ол эбэтэр дьиэлэр быыстарынан, арыы тыаларынан аһаҕас сирдиэки хайыһыннаран баран сүүскэ охсуллар. Оччоҕо өлүк салгына, охсубут киһинэн буолбакка, эбэнэн тахсан барар. Эбэни таҥнары көрдөрөн туран охсуллубат, ити – кэһиллибэт улахан сиэр-туом
Идэһэни охторон баран, быатын ньылбы таһыйан ылан мээнэ элитиллибэт, суулуу, хомуйа тутан, кэлин диэки чөкө ууруллар.
Дьэ, ол кэннэ хабарҕатын хайа сотуллар уонна ыраас хаарга эбэтэр күөх кырыска хаанын чоккураччы тэптэриллэр. Ону кытта өлүк салгына барар. Ыылаах, дьаардаах, ыарыылаах буоллаҕына, ону хааны кытта сир оборон ылар.
Сүүрдэн баран таас анньыллар, дьиҥнээх (субай) хаан кэлэр. Тохтубут хааны киһи тэпсиэ суохтаах.
Хоолдьугун эрийэн ылыллар, муоһунан сири хорутардыы чөкө умса ууруллар.
Туйахтарын быһаҕынан араартаан ылыллар, сүгэнэн быһыта охсуллубат, мээнэ элитэлээн кэбиһиллибэт, илин, кэлин атахтарын кэккэлии төбөтүн аттыгар тиэрэ ууруллар.
Сүлэргэ эбэ өттүттэн саҕаланар.
Убаһаҕын миэстэтин, мааны тэрилин турута тыыппакка ылыллар, кэннин диэки ууруллар.
Сүлэр кэмҥэ быһаҕы куҥ эккэ батары анньыллыбат, оннооҕор хаарга туруору анньыллыбат, сытыары уура сылдьан туттуллар. Тириитин алдьаппакка сүлүллэр, кутуругун төрдүттэн элийэн ылыллар. Кутуругун тириитин өҥүргэһигэр тиийэ ньылбы тардыллар. Кутурук өҥүргэһэ эмтээх, ол иһин уруу-аймах мунньан, иһэ-үөһэ ыалдьар киһилэригэр биэриэхтэрин сөп. Ону оргутан иһиллэр.
Сүрэҕин хаанын хабарҕа хаанын сүүрбүт сиригэр тоҕуллар.
Быарын сэрэнэн ылыллар, үөһүн иһигэр тоҕуллубат, үөс быраҕыллар, туох да туһата суох.
Ис ырытыыта барыта биир сиргэ буолар. Итинтэн сиргэниллибэт.
Сүрэҕин чопчутуттан, быарыттан, иһиттэн-үөһүттэн, этиттэн чэпчэки соҕустук элийэ сотон ылан, хабарҕатын хаана тохтубут сириттэн миэтэрэ аҥаара сиргэ ас тардан кэбиһиллиэхтээх. Манна бу сүөһү ордук ыылаах, чэлкэхтээх, арыый атын салгыннаах буоллаҕына, ыыта-чаана күдэриккэ көтөр. Маны сиэбит ыкка көспөт. Ырыган сүөһү даҕаны этэ, итинник сиэри-туому тутустахха, миинэ барымтыа буолар.
Муоһун киһилии охсон туһанабыт, хараҕын тэһэр сатаммат, сыҥааҕын, тылын быһыта сотуллубат.
Сылгыны киэһээҥҥи дьыбарга эбэтэр дьон тура илигинэ сарсыарда, хараҕын маҥан таҥаһынан саба баайан баран, эбэ диэки хайыһыннаран астаныллар.
Нэһилиэккэ идэһэни астыыр дьоҥҥо бытыылканан буолбакка, харчынан төлөнөрө ордук. Идэһэ өлөрөр биригээдэ үлэлиэ суохтаах. Хас биирдии киһи уруу-аймах көмөтүнэн бэйэтэ дьаһанан, астанан олоруохтаах. Идэһэҕэ хайаан да таас, биэдэрэ, кыыннаах быһах, идэһэ охсор сүгэ туттуллар, куулга эбэтэр ампаарга ууруллар. Бу биилээх, уһуктаах иһит-хомуос идэһэ эрэ кэмигэр лыҥкыныахтаах, тыаһыахтаах-ууһуохтаах.
Идэһэнихоннорон, тоҥоронбарансиэниллэр.
Кыстыкка киирбит сүөһү кыс ортото омуктарга идэһэ буолан тахсыа суохтаах, тоҕо диэтэххэ, кыстаан турар сүөһү атын тыыннаах, атын сиэрдээх дьоҥҥо кыһыҥҥы аартык далын аанын аһан атыыламмат. Биһиги сиэрбитинэн-туоммутунан оннук көҥүллэммэт. Улахан кыһалҕа тирээбит буоллаҕына, хаһаайын бэйэтэт аһааран, “тос” гыннаран наадатын толунар.


Бу сиэри-туому тутуһуохтара диэн эрэнэбин.

Эдьиий Дора сүбэтэ

Тарбаҕар талааннаах, кыл - сиэл оҥоһуктарынан дьаныардаахтык дьарыктанар Изабелла Фоминаттан көлө харысхалын кылтан - сиэлтэн оҥорууга маастар - кылааһа тускутугар туһаныҥ🙌🏻