«Ааҕар Саха сирэ» түмсүү
«Номохтоох Саха сирэ» бырайыагын бастакы номоҕун бэчээттиибит:
ТЫГЫН ДАРХАН
Өлүөнэ Эбэ үрдүгэр үс улуу хочо кэккэлэһэ сытар – Эркээни, Туймаада, Эҥсиэли.
Былыыр-былыр бу уйгулаах хочолорго булт-алт арааһа баара. Саха дьоно сылгы-ынах ииттэн, бултаан-алтаан, балыктаан олорбуттар.
Нуучча омук кэлиэн иннинэ Эркээни сиригэр Тыгын Дархан диэн аҕа баһылык олорбута эбитэ үһү. Кини албан аата, суон сураҕа Саха сиригэр бүтүннүүтүгэр иһиллэр.
Тыгын Дархан аҕата –Мунньан Дархан, эһэтэ – Түһүлгэ Дархан. Киэҥ толкуйдаахтарын, хорсун-хоодуот майгылаахтарын иһин кинилэри дьон-сэргэ олус ытыктыыр, тумус туттар эбит. Хаҥаластар хотойтон төрүттээхпит дииллэр. Онон ытык көтөрдөрө – хотой.
Тыгын Дархан олорбут кэмин “кыргыс үйэтэ” диэн ааттыыллар. Оччолорго биис уустар бэйэ-бэйэлэрин кытта эйэ дэмнээхтик олорбокко, куруук кыргыһан (сэриилэһэн) тахсаллар эбит. Тыгын Дархан күн сирин көрөрүгэр ытыһыгар хаан бөлөнөҕүн туппутунан төрөөбүт. Онуоха кырдьаҕастар «бу киһиттэн улуу киһи тахсыыһы» диэн билгэлээбиттэр. Тыгын кыра эрдэҕиттэн бэйэтин олус кыанар, чэгиэн, сытыы-хотуу буола улааппыт.
Тыгын Дархан мындыр салайааччы, аҕа баһылык буолан, эйэни, иллээх олоҕу олохтуон баҕарар.
Күһүн өрүстэр, күөллэр мууһунан бүрүлүннэхтэринэ, айанныырга табыгастаах кэм үүнэр. Бу кэми сахалар Улуу Добдурҕа кэмэ дииллэр. Оччоҕо Тыгын Дархан атын миинэн, боотурдарын илдьэ ыраах айаҥҥа турунар, сири-дойдуну көрөр, или-эйэни олохтуохха диэн кэпсэтиһэр. Ол курдук Тыгын Дархан киэҥ-нэлэмэн Саха сиригэр аҥаардастыы аатыран-сураҕыран олорбут.
Тыгын Дархан элбэх кэнчээри ыччаты хаалларбыт. Аабый Дархан диэн кэргэннээх, хас да оҕолоох эбит. Кини кыыһа Тыаһааны удаҕан, уола Кэрэмэс туһунан кэрэхсэбиллээх номохтор бааллар. Оттон сиэнэ Маһары ыраахтааҕыга тиийэ сылдьыбыт маҥнайгы саха буолар.
Күндү төрөппүттэр, эбэлэр-эһэлэр! Эһиги бу номоҕу кыра оҕолоргутугар, сиэттэргитигэр ааҕан биэриҥ, эбэтэр бэйэҕит тылгытынан кэпсээҥ. Сахалыы-нууччалыы булкуйан да буоллун, оҕо өйдүүрүн курдук.
Кэлин хаһан эрэ, улаатан баран оҕо махтана сылдьыаҕа, кэпсиир этэ диэҕэ. Баҕар, саха буоларым онтон саҕаламмыта диэҕэ.
Саргылаана Ноева ыйын ахсын маннык номохтору "Ааҕар Саха сирэ" ханаалга бэчээттиэҕэ, көтүппэт туһуттан ол ханаалга сурутан кэбиһиҥ дуу.
«Номохтоох Саха сирэ» бырайыагын бастакы номоҕун бэчээттиибит:
ТЫГЫН ДАРХАН
Өлүөнэ Эбэ үрдүгэр үс улуу хочо кэккэлэһэ сытар – Эркээни, Туймаада, Эҥсиэли.
Былыыр-былыр бу уйгулаах хочолорго булт-алт арааһа баара. Саха дьоно сылгы-ынах ииттэн, бултаан-алтаан, балыктаан олорбуттар.
Нуучча омук кэлиэн иннинэ Эркээни сиригэр Тыгын Дархан диэн аҕа баһылык олорбута эбитэ үһү. Кини албан аата, суон сураҕа Саха сиригэр бүтүннүүтүгэр иһиллэр.
Тыгын Дархан аҕата –Мунньан Дархан, эһэтэ – Түһүлгэ Дархан. Киэҥ толкуйдаахтарын, хорсун-хоодуот майгылаахтарын иһин кинилэри дьон-сэргэ олус ытыктыыр, тумус туттар эбит. Хаҥаластар хотойтон төрүттээхпит дииллэр. Онон ытык көтөрдөрө – хотой.
Тыгын Дархан олорбут кэмин “кыргыс үйэтэ” диэн ааттыыллар. Оччолорго биис уустар бэйэ-бэйэлэрин кытта эйэ дэмнээхтик олорбокко, куруук кыргыһан (сэриилэһэн) тахсаллар эбит. Тыгын Дархан күн сирин көрөрүгэр ытыһыгар хаан бөлөнөҕүн туппутунан төрөөбүт. Онуоха кырдьаҕастар «бу киһиттэн улуу киһи тахсыыһы» диэн билгэлээбиттэр. Тыгын кыра эрдэҕиттэн бэйэтин олус кыанар, чэгиэн, сытыы-хотуу буола улааппыт.
Тыгын Дархан мындыр салайааччы, аҕа баһылык буолан, эйэни, иллээх олоҕу олохтуон баҕарар.
Күһүн өрүстэр, күөллэр мууһунан бүрүлүннэхтэринэ, айанныырга табыгастаах кэм үүнэр. Бу кэми сахалар Улуу Добдурҕа кэмэ дииллэр. Оччоҕо Тыгын Дархан атын миинэн, боотурдарын илдьэ ыраах айаҥҥа турунар, сири-дойдуну көрөр, или-эйэни олохтуохха диэн кэпсэтиһэр. Ол курдук Тыгын Дархан киэҥ-нэлэмэн Саха сиригэр аҥаардастыы аатыран-сураҕыран олорбут.
Тыгын Дархан элбэх кэнчээри ыччаты хаалларбыт. Аабый Дархан диэн кэргэннээх, хас да оҕолоох эбит. Кини кыыһа Тыаһааны удаҕан, уола Кэрэмэс туһунан кэрэхсэбиллээх номохтор бааллар. Оттон сиэнэ Маһары ыраахтааҕыга тиийэ сылдьыбыт маҥнайгы саха буолар.
Эн саха ыраахтааҕыта Тыгын Дархан туһунан номоҕу аахтыҥ.
1. Саха сирин үс улуу хочото ханныктарый. Хаартаҕа көр. Бу хочолорго билигин ханнык улуус дьоно олороллоруй?
2. Улуу Добдурҕа кэмэ диэн ханнык кэми ааттыылларый (Өрүс, күөл мууһа тоҥмут, айанныырга табыгастаах кэм. Суол бадараана, оборчото тоҥон, мииниллэр уонна таһаҕасчыт аттар батыллыбакка айанныыр кэмнэрэ.).
3. Киһи чэгиэн-чэбдик буоларыгар тугу гыныахтааҕый (Иҥэмтэлээх аһы аһаан, тоҥмокко-хаппакка, чэбдик салгыҥҥа дьаарбайан, сөптөөхтүк утуйан сырыттахха, киһи чэгиэн буолар).
4. Эн улууһуҥ ытык көтөрө (кыыла) ханныгый (Нам – куба, бөтүҥнэр – бөрө ...).
5. Тыгын Дархан дьүһүнэ-бодото хайдах буолуой. Уруһуйдаа.
6. Кыргыс кэмэ хайдах кэм буолуой? Тыгын Дархан тоҕо Или (эйэни) олохтуу сатаабытый?
7. Дьон хайдах киһини тумус туттар эбитий? (Дьон тумус туттар киһитэ диэн инники күөҥҥэ сылдьар, бас-көс киһи)
8. Билиҥҥи кэмҥэ олорор аҕа баһылыгы кими билэҕиний (Президент В.В. Путин, Ил Дархан А.С. Николаев, ...).
9. “Тыгын Дархан” роман ааптара (В.С. Яковлев-Далан), “Тыгын Дархан” киинэ режиссера кимий (Никита Аржаков).
10. ТыгынДархан диэн ааттан элбэх тылла таһаар (тыын, аан, хаан, аар, ыар, тыы, арыы, ардах, атах, анды ...).
Күндү төрөппүттэр, эбэлэр-эһэлэр! Эһиги бу номоҕу кыра оҕолоргутугар, сиэттэргитигэр ааҕан биэриҥ, эбэтэр бэйэҕит тылгытынан кэпсээҥ. Сахалыы-нууччалыы булкуйан да буоллун, оҕо өйдүүрүн курдук.
Кэлин хаһан эрэ, улаатан баран оҕо махтана сылдьыаҕа, кэпсиир этэ диэҕэ. Баҕар, саха буоларым онтон саҕаламмыта диэҕэ.
Саргылаана Ноева ыйын ахсын маннык номохтору "Ааҕар Саха сирэ" ханаалга бэчээттиэҕэ, көтүппэт туһуттан ол ханаалга сурутан кэбиһиҥ дуу.